به گزارش تابناک یزد، دکتر مسعود مجرب پژوهشگر دانشگاه تهران، زلزله‌شناس در گفتگو با رادیو یزد به بحث زلزله و یزد پرداخته است. یادداشت حاضر، برگرفته از گفتگوی شفاهی وی است که در به دلیل اهمیت آن در پرگار بازنشر میشود.
زلزله یک پدیده‌ای است که در اثر شکستی که در لایه‌های ترد زمین؛ که این انرژی در اثر فشارهایی است که صفحات زمین وارد می‌کنند. مثلا اینکه صفحه عربستان دارد به صفحه ایران فشار وارد میکند، انرژی تجمع پیدا میکند و زمانی که یک مجالی پیدا میکند برای تخلیه، روی صفحات گسلی، انرژی تخلیه میشود و یک شکست به وجود می‌آید. بنابراین انرژی به جهات مختلف انتشار پیدا میکند و امواجش به ما می‌رسد. خب به طبع سازه ما، یا خود ما تحت تاثیر این امواج قرار می‌گیریم. زلزله در همه جهات منتشر میشود. بسته به شرایط زمین می‌تواند مولفه قائمش بعضی موقع‌ها خیلی شدیدتر باشد، بعضی موقع‌ها مولفه‌های افقی‌اش. مثلا در زلزله بم، ما زلزله‌ای که اتفاق افتاد، مولفه قائم زلزله بسیار قوی‌تر از مولفه‌های افقی آن بود. معمولا ما در محاسبات آن مولفه افقی را در نظر می‌گیریم، اما مولفه قائم هم به اندازه خودش تاثیرگذار است. در مجموع یک زلزله، انرژی‌ای که تخلیه میکند، برای ما اهمیت پیدا میکند که خطرناک است یا خیر.
در زلزله کرمانشاه بیشترین شتابی که ثبت شده، حدود شش دهم شتاب جی بوده و همه مولفه‌ها تقریبا به فراخور حال ثبت شده است و مولفه افقی هم مولفه قوی‌‌ای بوده اتفاقا در این زلزله. ایندفعه مولفه قائم قوی نبوده در این رکوردهایی که الان می‌بینم. زلزله در تمام جهت‌ها دارد منتشر میشود.
نقش قنات ها در زلزله ها
قنات‌ها یا فضاهای زیرزمینی که وجود دارد و شهر یزد هم که معروف است به شهر کاریزها و قنات‌ها، حداکثر عمقی که این‌ها دارند، شاید 50 یا 100 متر باشد. ما در عمق زلزله وقتی صحبت می‌کنیم، صحبت از کیلومترها می‌کنیم. یعنی مثلا فرض کنید زلزله بم 9 کیلومتری و این زلزله اخیر حدود 11 کیلومتری عمق زمین اتفاق افتاد. بنابراین تقریبا می‌توانم بگویم قنات ها هیچ اثری ندارد. حالا برای تهران هم بعضی موقع‌ها این سوال‌ها مطرح میشود که چاه‌هایی که در تهران است، باعث میشود انرژی جمع شود، ولی با اطمینان می گویم که این‌ها صحت ندارد.
نقش پوسته زمین در زلزله
پوسته زمین مخصوصا در ایران عزیزمان، هر قسمتش یک نوع لرزشی دارد. اگر بخواهیم ایران را تقسیم کنیم، می‌توانیم به بخشی به‌نام زاگرس تقسیم کنیم که تعداد زلزله‌ها در آن منطقه زیاد است و به مراتب بزرگی زلزله‌ها کم است. منطقه‌ای به نام آذربایجان وجود داشت؛ شهرهای مثل تبریز و منطقه البرز که زلزله مهمی در سال 1369 داشتیم. زلزله منجیل و شرق ایران و حوزه مکران. که مکران یک زونی است که زلزله‌ها دور بازگشتشان طولانی است، اما زلزله‌های بزرگی در آن‌جا رخ می‌دهد. مثلا آخرین زلزله سال 1945 بود و دقیقا بعد از جنگ جهانی دوم که بزرگی اش حدود هشت ریشتر بوده است. یک بخشی است که یزد هم در آن واقع شده، ایران مرکزی است. در ایران مرکزی، زلزله‌ها دوره بازگشتشان طولانی است، یعنی زمانی که انرژی جمع میشود، طولانی است، بنابراین زلزله‌ها، زلزله‌های بزرگی خواهند بود. اما منظورم خود منطقه یزد نیست. زلزله‌ها خیلی با مناطق شهری یا مرزهای سیاسی کاری ندارند، صفحات زمین هستند که انرژی را تخلیه می‌کنند، بنابراین یزد در ایران مرکزی است.
آیا یزد زلزله می شود؟
ما اطلاعاتمان نسبت به تاریخ زمین‌لرزه‌ها خیلی محدود است. مثلا فرض کنید در گسل بهشیر در جنوب یزد، در حدود دو هزار سال پیش زلزله هفت ریشتری را تجربه کردیم. مثلا زلزله‌ای که در مهاباد آمده در سال 1933، زلزله‌ای به بزرگی شش بوده، یعنی فاصله‌اش حدود 160-150 کیلومتر از شهر یزد است. ممکن است شهری مثل یزد، مثل اصفهان، اینهایی که الان یک عالمه آثار تاریخی هم دارند که می‌گوییم به خاطر این است که چون زلزله نیامده، تخریب نشده است. ممکن است یک زلزله بزرگی با دوره بازگشت طولانی را ما در انتظار باشیم. ممکن هم است که نه، فعلا خبری نباشد. اما نمی‌توانیم بگوییم که هیچ وقت زلزله نخواهیم داشت.
دوره بازگشت طولانی دقیقا یعنی چه؟
اگر ما یک زلزله‌ای با بزرگای شش را فرض کنیم در یک دوره 100 ساله اگر 10 تا داشته باشیم، می‌گوییم هر 10 سال یک زلزله شش در این منطقه رخ می‌دهد. این 10 سال را می‌گویند دوره بازگشت، یعنی یک زلزله‌ای الان آمده، 10 سال دیگر هم انتظارش را می‌کشیم. خب حالا ما صحبت هزاران سال می‌کنیم. ممکن است که مثلا فرض کنید سه هزار سال پیش یک زلزله‌ای با بزرگای 5/6 یا 7، درست در شهر یزد اتفاق افتاده، مثلا مثل گسل مهریز یا گسل تفت، الان موقعش است که بیاید، اما نمی‌ترسانم و نمی‌خواهم این را بگویم؛ ما اطلاعاتمان از کاتالوگ زمین‌لرزه‌ها خیلی ناقص و کم است، بنابراین هیچ کس نمی‌تواند با قطعیت صحبت کند و بگوید منطقه، منطقه بسیار لرزشی یا چند درصد است، اما نقشه‌ای که ما داریم می‌بینیم، شهر یزد، شهر اصفهان، تعداد رخداد لرزه‌ای‌شان به مراتب از شهرهای مجاور و شهرهای لرزه‌خیز ما پایین‌تر است و اطلاعات ما هم از لحاظ زلزله‌های تاریخی بسیار پایین است. بنابراین فعلا ما در زمره مناطقی که چندلرزشی هستند، شهر یزد و شهر اصفهان را طبقه‌بندی می‌کنیم. یک ذره بیاییم پایین‌تر و یک مقدار می‌رویم آن‌طرف‌تر، به طبس می‌رسیم که متاسفانه سال 1978 زلزله‌ای به بزرگای 4/7 اتفاق افتاد. اگر طبق جزو یزد بود، می‌گفتیم یک زلزله به بزرگای 4/7 هم ما تجربه کردیم. حدود 400 کیلومتر ما فاصله داریم. ولی خیالتان راحت باشد و فعلا قطعینیست.
نقش کوه ها در زلزله ها!
می‌توانم به جرئت به شما بگویم که اکثر گسل‌های مهم ما، مرز بین کوه و دشت هستند. مثلا فرض کنید همین جاییکه در کرمانشاه زلزله اتفاق افتاد، زلزله در گسل زاگرس، گسل نقطه پیشانی کوهستان اتفاق افتاد. مرز بین کوه و دشت تهران، گسلی به‌نام شمال تهران است و این مرز بین کوه و دشت معمولا گسل هفت هستند و کوه‌ها نمی‌توانند جلوی زلزله را بگیرند.
نکته اینکه حوزه فعالیت گسل‌ها در منطقه‌ای که خودشان هستند، می باشد. اصلا نمی‌تواند زلزله‌ای که مثلا در زاگرس اتفاق افتاده، بتواند گسل‌های تهران را فعال کند. به هیچ عنوان، ضمن اینکه گسل زاگرس هم فعال نشده، فعال بوده و الان یک بزرگایی را دارد به ما نشان می‌دهد که زلزله‌ای است که بزرگی‌اش بالاست و بزرگ است، ولی اصلا نمی‌توانیم بگوییم تهران را فعال کرده است.
آیا منشأ زلزله می‌تواند عوامل انسانی باشد؟
به هیچ عنوان. موجی که از زلزله منتشر میشود، وقتی که به دستگاه‌های لرزه‌نگار می‌رسد، شکل موج است. چطور یک پزشکی که نوار قلب را می‌بیند، می‌تواند به راحتی تشخیص دهد که بیماری شما چیست. یک زلزله‌شناس وقتی موجی که از زلزله می‌آید را می‌بیند، به راحتی می‌تواند تشخیص دهد که این انفجار بوده یا زلزله بوده است. به‌طبع با توجه به این همه مراکزی که در دنیا وجود دارند؛ چون زلزله‌ای که در کشور ما اتفاق می‌افتد، سازمان زمین‌شناسی آمریکا هم می‌گیرد. در اروپا هم ثبت میشود، در ایران هم ثبت میشود. یکی، دو موسسه ثبت می‌کنند. به‌راحتی می‌توانند تشخیص دهند که این زلزله بوده یا انفجار. بنابراین این اصلا انفجار نبوده، ضمن اینکه بشر اصلا قادر نیست که چنین کاری را کند.
زلزله، آزادشدن انرژی در پوسته زمین، در بین صفحات گسلی است. ما حداکثر حفاری‌ای که کردیم، چهار، پنج کیلومتر برای اکتشاف نفت بوده، چطور برویم 11 کیلومتر بخواهیم انفجار انجام دهیم.
زلزله چطور خبر میکند؟
ممکن است ما زلزله‌ای داشته باشیم که پیش‌لرزه نداشته باشد، ولی زلزله‌ای بزرگ ممکن است یک پیش‌لرزه داشته باشند، اما ممکن است این زلزله 5/4 یک کجا اتفاق بیفتد و پیش‌لرزه یک زلزله بزرگی نباشد و خودش یک زلزله اصلی باشد، اما بزرگایش کم است. بنابراین ممکن است زلزله‌ها پیش‌لرزه داشته باشند. مثل بم، مثل همین جایی که اتفاق افتاد و خیلی از هموطنانمان هم هوشیار شدند، پناه گرفتند و حداقل آمدند بیرون، ولی به هر ترتیب ممکن است که زلزله‌ای باشد که پیش‌لرزه نداشته باشند. ما زلزله‌ای که در سال 2013 در سیستان و بلوچستان داشتیم، ما پیش‌لرزه بزرگی نداشتیم که خبر دهد چنین زلزله‌ای می‌خواهد اتفاق بیفتد.
پیش بینی درباره زلزله
زلزله قابل پیش بینی نیست. اگر قابل پیش‌بینی بود که مشکلاتمان خیلی کم می‌شد. اما نکته‌ای که وجود دارد، این است که احتمال اینکه ما یک زلزله‌ای داشته باشیم با بزرگای حدود 5/1 واحد کمتر؛ یعنی ما انتظار زلزله شش را هم که پس‌لرزه این زلزله باشد را هم می‌کشیم. اما خوشبختانه زلزله‌ای نیامده و خوشبختانه تقریبا زلزله‌ها بین چهار و هفت بوده که اتفاق افتاده است. اما ممکن است یک زلزله دیگری که مستقل هم است، اتفاق بیفتد. خیلی دور از انتظار نیست؛ زلزله‌ای که ما در برزقان داشتیم، یک زلزله دوگانه بوده، یعنی دو تا زلزله به بزرگای 2/6 و 1/6 اتفاق افتادند و این محتمل است، اما به ندرت اتفاق می‌افتد.