به جز مسجد جامع کبیر یزد که شهرت جهانی دارد، ده ها مسجد دیگر نیز در این استان وجود دارد که در نوع خود بی نظیر و هر یک دارای شاخصه ای جذاب است.
مدارس نیز همین ویژگی ها را دارند و ده ها مدرسه تاریخی در یزد وجود دارد که علما و دانشمندان بسیاری در آنها تربیت شده و خدمات بزرگی به کشور ارائه داده اند.
در این گزارش تعدادی از این مساجد و مدرسه که اکنون خود به جاذبه های تاریخی تبدیل شده اند، معرفی می شوند تا گردشگران نوروزی با آشنایی بیشتری به بازدید از این اماکن بپردازند.
مسجد حظیره؛ پایگاه تحرکات سیاسی و انقلابی
بنای اولیه مسجد حظیره یا روضه محمدیه در سال ۸۴۳ هجری قمری توسط حاجی شمس الدین محمد بن زین الدین علیشاه میبدی در محله ابرو مبارکه برای عبادت و اسکان فقرا ساخته شد.
در حال حاضر بنای این مسجد نوساز است و آرامگاه سومین شهید محراب آیت الله صدوقی در آن قرار دارد.
مسجد مصلای عتیق
این مسجد در سال ۷۲۵ هجری قمری توسط سید رکن الدین محمد قاضی احداث شده است که از مشخصات این مسجد می توان به وجود صحن و دو قسمت شبستان تابستانه با پوشش گنبد آجری و گرمخانه اشاره کرد.
بادگیر بر فراز مسجد، آبریزگاه و حوضخانه در وسط صحن و یک پایاب در گوشه ای از آن به چشم می خورد و در گرمخانه مسجد کاشی مغولی تیموری مسدس فیروزه ای با حاشیه های آبی و سفید به کار رفته است و محراب زیر گنبد نیز با کاشی های شش ضلعی فیروزه ای تزئین شده است.
مسجد ملا اسماعیل
این مسجد در سال ۱۲۲۲ هجری قمری توسط یکی از علمای یزد آخوند ملا اسماعیل عقدایی در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار ساخته شد که مشتمل بر مسجد و مدرسه است.
این مسجد دارای شبستانی با سی و دو ستون گنبدی وسیع است که قطره دهانه آن به بیش از ۱۵ متر می رسد و تقریبا با دهانه ایوان یکی است.
در طرف چپ بالای سردر بزرگ ورودی کتیبه ای وجود دارد که با خط نستعلیق نگاشته شده است و در مجموع این مسجد را می توان تحولی در معماری ایران در دوره قاجار دانست.
این مسجد بعد از پیروزی انقلاب به عنوان میعادگاه نمازجمعه در نظر گرفته شد و فضای آن نیز گسترش یافت و شهید محراب، آیت الله صدوقی در سال ۱۳۶۱ در این مسجد به شهادت رسید.
مسجد چهل محراب
یکی از مساجد تاریخی شهر یزد است که علت انتصاب نام چهل محراب برای این مسجد، وجود چهل عدد کاشی لعابدار فیروزه ای با طرح محرابی در بنا بوده که اکنون تنها سه عدد از کاشی های مذکور باقی مانده است.
مسجد جامع فهرج؛ نخستین مسجد تاریخ اسلام در ایران
مسجد جامع فهرج در روستای فهرج در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و در کنار راه اصلی یزد و بافق قرار دارد و از بناهای قدیمی و کم نظیر فرهنگ و تمدن اسلامی است که بنابر منابع مکتوب متعلق به قرن اول هجری قمری است.
این بنا، قدیمی ترین مسجدی است که در ایران و شاید در دنیا با کمترین پیرایه ای دست نخورده باقی مانده است. نقشه مسجد بسیار ساده است و تک مناره این مسجد علاوه بر زیبایی چشمگیرش جزو معدود مناره های گلینی است که در قرن پنجم هجری قمری به مسجد اضافه شده است.
مسجد جامع ابرکوه یادگاری از دوره سلجوقی
این بنا از مساجد دوره سلجوقی محسوب می شود و از نظر سبک ساختمانی جزو بناهای چهار ایوانی است و مانند اکثر مساجد جامع، دارای دهلیز، شبستان و محراب است.
این مسجد همانند بناهای دوره مغولی ساخته شده و به منظور اصلاح محراب اولیه، محراب دومی نیز ساخته شده است ضمن اینکه این محراب، قدری قبله سابق اصلاح می کند.
