یکی از مورخان کشور به پیشینه عزاداری در دوران صفویه، پهلوی و دسته ها و هیات های فعال قم و شیوه عزاداری روحانیون در این دوره های زمانی پرداخت.
به گزارش تابناک قم، ابوالحسن گرامی در گفت وگویی با اشاره به زمان عزاداری در دوره پهلوی گفت: رضا خان که در سال 1299 هنوز او را به عنوان سردار سپه می شناختند، در مجالس عزاداری در تکیه دولت شرکت می کرد، لباس سیاه به تن می کرد و گل به سر می مالید، تا وجهه مذهبی خود را میان مردم حفظ کند.
وی ادامه داد: سفر به ترکیه و دیدار با آتاتورک بود که رضاخان که حالا نام شاه را نیز یدک می کشید، برگزاری مراسم عزاداری را ممنوع کرد،اما عزاداری در قم پیشینۀ چند صد ساله دارد.
گرامی، گفت: درآن دوران عده ای از سحرگاهان با آب پاش، مسیر عزاداران را آب پاشی می کردند تا از برخاستن گرد و غبار جلوگیری کنند،اهالی هر منطقه هرگز دستۀ عزاداری محلۀ خود را رها نکرده و به محلۀ دیگری نمی رفتند.
تعزیه خوانی و طبل زنی
وی گفت: تعزیه خوانی از قدیم الایام در قم رسم بود و هیئت تجار واقع در مسجد امام حسن(ع)، اولین بار به تقلید از عزاداران تهران دسته زنجیرزنی راه انداخت، طبل زنی در سپیده دم روز عاشورا برای خبر مردم از برپایی دسته ها از آداب عزاداری در قم به شمار می رفت و در روز عاشورا و تاسوعا نیز چند نفر در جلوی دسته ها راه می افتادند که عده ای کاه و گل و خاکستر و عده ای گلاب، بر سر و روی دسته ها می پاشیدند.
گرامی خاطرنشان کرد: دسته روحانیون در زمان آیت الله العظمی حائری با سر و پای برهنه، تربت به پیشانی مالیده، برخی در حالی که عمامه ها را شوریده می بستند، از مدرسۀ رضویه به حرکت در می آمدند و در زمان آیت الله العظمی بروجردی از مدرسه فیضیه آغاز می کردند و تا حرم مطهر به عزاداری می پرداختند.
بر پایی سقاخانههای سیار و قربانی شتر، گاو، گوساله یا گوسفند، جلوی برخی دسته های عزادار، از برنامه های برخی دسته ها بود و علما به این برنامه توجه داشته و سفارش می کردند.
عزاداری 13 محرم
وی گفت: روز سیزدهم محرم، یعنی سوم عاشورا، در تکایای مهم شهر، عده ای عزادار، عقال عربی به سر و شالی به کمر می بستند و بیل و کلنگ و کوزۀ کوچکی بر دوش می گرفتند و به تقلید از طایفۀ بنی اسد، برای دفن هفتاد و دو تن شهید کربلا، در بیرون شهر، نزدیک خاکفرج، به مصلی می رسیدند، نوحه خوانی می کردند و مردم بر سر و سینه می زدند.
کمکی رفتن نیز جزء برنامه های عزاداران بود؛ بدین معنا که یک روز تکیه ای برای برپایی دستۀ عزاداری به تکیۀ دیگر می رفت و روز بعد، جهت سپاس از یاری آنان، آن تکیه به کمک تکیه کمک کننده می شتافت.
گرامی خاطرنشان کرد: تکیه یا تکیه گاه، بعد از مسجد، در حقیقت پایگاه معنوی مسلمانان، به ویژه شیعیان به حساب می آید و جایی است که مردم با تعزیه خوانی و سوگواری بر سالار شهیدان و یاران باوفایش به او متوسل می شدند.در گذشته تا پایان حکومت قاجاریه، محوطه تکایا، مانند امروز، مفروش نبود و اکثر عزاداران، بر روی زمین خاکی می نشستند و فقط تعداد معدودی از زنان و مردان بودند که پارچۀ کوچکی جهت زیرانداز همراه خود می آوردند.
باسابفه ترین تکایای قم
این تاریخدان خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم از تکایای قدیمی و باسابقۀ قم نام ببریم، می توان به تکیۀ میدان میر که سابقۀ آن به عهد اشعری ها می رسد، تکیه سنگ سیاه که پس از روی کار آمدن سلسلۀ صفویه تأسیس شد، تکیۀ میرزای قمی یا تکیۀ پشت مسجد که در پشت مسجد جامع قم قرارداشت و از زمانهای قدیم، در آن جا تعزیه خوانی می کردند، اشاره کرد.
وی گفت: تکیه گذرجدا، تکیه شاه خراسان، تکیۀ حاج سیدحسن با سابقه 250 سال ، تکیه عشقعلی با سابقه 250سال، تکیه ملامحمود، تکیه یزدی ها در پشت بازار قم، تکیه باغ پنبه، تکیه پنجه علی با سابقه 150 سال، تکیه متولی باشی که در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار توسط آقا سیدمحمد باقر، متولی باشی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) بنیان گذاشته شد و تقریباً تا پایان حکومت پهلوی دوم دوام داشت، از دیگر تکایای معروف در قم بودند.
وی ادامه داد: تکایای معروف و با سابقه دیگری نیز در قم به اقامه عزای سیدالشهدا می پرداختند که از جمله آنها می توان به تکیه خروس که در ضلع جنوبی گذر جدا واقع شده و در گذشته، میدان گاهی بوده که خروس بازان جهت برپایی مسابقه و داد و ستد در آن جا گرد هم می آمدند، اشاره کرد.
گرامی اظهار داشت: در یک صد سال قبل، شاطر عباس نامی که سردسته خروس بازان و ناظر بر آن مسابقات بود، در این محل زندگی می کرد و در ایام سوگواری سالار شهیدان، در این محل که هم اکنون به تکیه خلوص تغییر نام داده است، مجلس عزاداری ترتیب می داد.
تکیه گذر صادق، تکیه بزرگ، تکیه عربستان، تکیه سیدان، تکیه ارک و تکیه هیئت عزاداری روحانیون، که مرکز تجمع آنان، مدرسه رضویه واقع در خیابان آذر فعلی بوده و به سرپرستی آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری بنیان گذاشته شد نیز از تکایای معروف قم بوده اند.
هیات های قدیمی قم
این استاد تاریخ گفت: از هیات های معروف قم نیز می توان به هیاهای آلوچو، هیأت چهل اختران، هیات کوچه حکیم، هیات سلطان محمد شریف، هیات دروازه کاشان، هیات شاهزادۀ ظهیر اشاره کرد.
گرامی افزود: پس از رسمی شدن مذهب تشیع در ایران توسط صفویه، عزاداری بر حضرت سید الشهدا نمود دیگری پیدا کرد و گستره بیشتری یافت و کم کم وجود مکانی خاص برای عزاداری و مراسم دیگر در این زمینه شکل گرفت،گو این که پیدایش «تکیه» به عصر قاجار به بعد بر می گردد، در این زمان در تهران به عنوان پایتخت تکیه های بزرگ و با شکوهی ساخته شد که در ایام عزاداری، مراسم مختلف مانند تعزیه ، شبیه خوانی و ... برگزار شد و در شهرهای دیگر نیز چنین شد. گویا بیشترین کاربرد آن برای تعزیه خوانی بوده است. در قم نیز تکیه هایی از این عصر وجود دارد که در آن عزاداری می شده است.
گفتنی است بنیاد قم پژوهی کتابی با عنوان «تاریخ تکایا و عزاداری قم»، تالیف آقای مهدی عباسی منتشر کرده است که به تاریخ عزاداری در 200سال اخیر قم می پردازد.
منبع: تابناک
