محرم در باور مردم گیلان جلوه‌ای از مظلومیت و حماسه‌ی قیام عاشورائیان نهضت حسینی(ع) است که با آئین ها و سنت‌های مختلفی عجین است.
تابناک گیلان: هزاران شیفته‌حسینی با شروع ماه محرم، کاروان دل را به هوای کربلا آنچنان روان می کنند که گویی خود از حماسه سازان آن هستند. شیعیان خاندان عصمت و طهارت، همراه با قافله کربلا در این ایام از کربلای دل به معلا می‌آیند و همراه حسینیان به حماسه‌ای دیگر می‌پردازند.
گیلانیان هم‌چون مردم سایر مناطق ایران، آداب و رسوم ویژه ای برای سوگواری حسین بن علی(ع) دارند. مردم سعی می‌کنند تا در روزهای نهم و دهم محرم، به زادگاه خود بروند و در جمع بستگان و آشنایان خود در مراسم عزاداری شرکت کنند. امامزاده ها، بقعه ها و مکان های مقدس، نقطه تمرکز دسته های عزاداری است. روضه خوان ها اغلب مداحان محلی هستند که گاه علاوه‌بر فارسی به زبان های مختلف گیلکی، تالشی و یا آذری نیز مرثیه می خوانند. مردم گیلان در دهه اول ماه محرم با حضور در مساجد و حسینیه ها و برگزاری مراسم نوحه، مصیبت خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی با آیین های ویژه خود، یک بار دیگر حماسه حسینی و مظلومیت اهل بیت(علیهم السلام) را در باور مردم به نمایش می‌گذارند.
آئین‌های سوگواری مختلفی در مناطق شهری و روستایی گیلان هر سال از سوی عزاداران حسینی اجرا می شود که ریشه در فرهنگ دینی مردم این استان دارد. آماده سازی مساجد و حسینیه‌ها، علم‌بندی و سیاه پوش کردن سردر مساجد و معابر و برپایی مجالس روضه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی، چهل‌منبر، شام غریبان، تعزیه‌خوانی و... از آئین های ویژه این ماه است.
یکی از آئین های عزاداری در این ماه، مراسم ویژه «علم بندی» است که از یک روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم این ماه در مناطق شهری و روستایی استان گیلان، با آئین های خاصی برگزار می شود. علم‌بندی با روشن کردن شمع، نذر و نیاز و حاجت خواهی همراه است. شخصی که نذر و نیتی دارد، پارچه سبز رنگی را بر علم می‌بندد.
در این مراسم، مردم مناطق مختلف با پذیرایی از عزاداران در مساجد و حسینیه ها، با تشکیل دستجات مختلف سینه زنی و خواندن نوحه، پرچم‌های سیاه را به نشانه عزاداری سیدالشهداء بر بالای سردر مساجد و گنبدهای آن نصب می کنند. این مراسم در شهرک تاریخی ماسوله و شهرستان مذهبی آستانه اشرفیه جلوه ای ویژه دارد و هر سال افراد زیادی برای شرکت دراین مراسم به این مناطق مسافرت می‌کنند. اهالی ماسوله به این رسم «طوق‌بندی» می‌گویند.
«علم واچینی» در روزی دیگر، معمولاً عاشورا و یا سومین روز درگذشت امام حسین(ع) که البته زمان آن برای بقاع مختلف فرق می کند، با مشارکت مستقیم کسانی که علم را بسته اند و دیگران انجام می‌شود. در این روز کسانی که در فاصله علم بستن و علم واچیدن نذر و نیازشان برآورده شده، با قربانی کردن گوسفند و طعام دادن به زائران، حضور فعال‌تری دارند.
پس از باز کردن پارچه های دور علم، چوب علم را در مسجد گذاشته و علم رخت(پارچه های علم) را در بقچه ای می پیچند و درون خمره ای که داخل بقعه و یا مسجد بوده جا می دهند و روی آن را می پوشانند و گاه برای آنکه دستبرد نخورد، به خانه متولی برده می شود، تا ماه محرم سال آینده، دوباره آن را دور علم ببندند یا به اصطلاح علم بندی کنند.
تشکیل دستجات سینه‌زنی و زنجیرزنی با شیوه های مختلف دو ضرب، پنج ضرب و سه ضرب بر سینه و پشت، نمونه‌ای از عزاداری در این ایام است که با توجه به نوع نوحه و ریتم آن در مناطق مختلف استان اجرا می‌شود.
اطعام دهی، پرداخت نذورات، شربت‌دهی، راه‌اندازی علم و کتل، دخیل بستن مردم با پارچه سبز بر روی علم ها، حمل پرچم های سبز با عبارت‌های«یا حسین شهید» به‌وسیله کودکان و نوجوانان و سقاشدن کودکان سیاهپوش با عنوان نذر حضرت علی اصغر(ع)، از جمله جلوه‌های زیبای آئین‌های سوگواری در این منطقه است. سقاشدن برخی کودکان در روز عاشورا با لباس سبز و سربند یاحسین مظلوم و یا عباس از نذورات خانواده‌های استان گیلان است.
برگزاری مراسم تعزیه خوانی، آتش‌زدن خیمه ها و راه اندازی کاروان های شتر و اسب با سواران سبزپوش و سرخ پوش، از دیگر آئین های سوگواری شهادت سالار شهیدان کربلا و 72 تن از یاران با وفایش در گیلان است. جوانان گیلانی نیز در این ایام با حضور فعال و خودجوش و تشکیل هیئت علی‌اکبر و خیمه جوانان بنی‌هاشم، فضای آکنده از معنویت را به نمایش می‌گذارند. برخی از مناطق استان گیلان، به دلیل وجود بارگاه امامزادگان، جلوه‌ای دیگر در ماه سوگواری سالار شهیدان دارد.
آرامگاه حضرت سید جلال الدین اشرف در آستانه اشرفیه و بقعه امامزاده هاشم در جاده رشت به رودبار، در این ایام، مملو از حضور سوگواران اهل بیت عصمت و طهارت است و هر سال در ماه محرم، مردم این استان با راه اندازی دستجات مختلف عزاداری به این مکان‌ها می‌آیند. اکثر روستاها و مناطق شهری گیلان دراین ایام تا پاسی از شب مملو از حضور دوستداران سالار شهیدان برای برگزاری مراسم عزاداری است، شکوه و عظمت این مراسم که با نوحه خوانی، مداحی، سینه زنی، زنجیرزنی و شبیه خوانی همراه است، در روزهای تاسوعا و عاشورا به اوج خود می رسد.
آئین سنتی «چهل منبر» از دیگر مراسمی است که در شب عاشورای حسینی در اغلب مناطق استان گیلان به اجرا در می‌آید. در غروب تاسوعای حسینی، برخی از افراد که نذر و حاجتی دارند، با قرار دادن یک میز چهار پایه و ظرفی پر از برنج و مقداری خرما در کنار ظرفی خالی به همراه تعدادی شمع به اجرای این آئین می‌پردازند.
در این میان، عزاداران حسینی که اغلب آنها بانوان هستند و نیتی در دل دارند، باید 40 شمع و 40 خرما تهیه کرده و با پای پیاده، مسافتی را طی کنند و هربار که به مقصد رسیدند، یک عدد شمع و یک عدد خرما در آنجا قرار دهند. در این میان برخی از افراد روزه سکوت می گیرند و تا پایان مراسم سخنی نمی‌گویند
آئین «شام غریبان حسینی»، عزاداری با شمع در شامگاه روز عاشورای حسینی است که از دیگر آئین‌های سنتی در گیلان است. در این مراسم، عزاداران حسینی با تشکیل دستجات سینه زنی و با در دست گرفتن شمع هایی روشن، در کوچه و خیابان ها به راه افتاده و به نوحه خوانی و سینه زنی می پردازند.
در شب شام غریبان که شمع به دستان از کوچه های تاریک می گذرند، زن هایی پیچیده در چادر که تلاش می کنند کسی آنها را نشناسد، از کوچه ها می گذرند و خانه های ویژه ای را می جویند که از آشپزخانه‌هایشان بویی برخاسته از شیرین پلو آمیخته به زعفران می‌آید. این زنان که بیماری در خانه داشته و یا خواسته‌ای در دل و یا شکمی گرسنه و در انتظار دارند، کف‌گیری بر در می کوبند و چون در باز می‌شود، بدون هیچ کلامی دیگ و کف‌گیر را به صاحب‌خانه داده و او مقداری از شیرین پلوی مهیا شده را که نثار نام دارد، با همان کف‌گیر در دیگ ریخته و به وی باز می‌گرداند.
زن حاجتمند این کار را در 40 یا 72 خانه انجام می‌دهد و آنچه را که گرد آورده به خانه برده و با دیگر افراد خانه می‌خورد به این امید که حاجت و خواسته اش برآورده شود. این مراسم «لال پله» نام دارد، زیرا دارنده خواسته و گردآورنده خوراکی، در همه زمان هایی که در کوچه ها می گردد تا خوراک گردآورد، سخنی نمی گوید. پله هم در زبان گیلکی به معنی برنج پخته است، این آیین سنتی بیشتر در شهرستان لاهیجان رایج است.
با آغاز روز عاشورا، آنگاه که سوگواران آماده می‌شوند تا سوگ امام حسین(ع) و
یارانش را برگزار کنند، بعضی از مردم که خواسته‌ای در دل دارند، در هر نان
«تیمیجیان» که نانی بومی و ساخته شده از برنج است، چند دانه خرما قرار
داده و دور نان را کلش(ساقه برنج) پیچیده و در میان نزدیکان و همسایگان پخش
می‌کنند تا شاید خواسته‌شان برآورده شود. مردم لاهیجان این مراسم را برات
می‌نامند.