«وقعه الطف»
(بازسازی مقتل الحسین (ع) ابومخنف / کهن‌ترین روایت از واقعه کربلا)
نویسنده: محمدهادی یوسفی غروی
ترجمه: محمد صادق روحانی
ناشر: کتاب طاها، چاپ اول 1397
322 صفحه، 32000 تومان
****
دستیابی به روایتی معتبر و اصیل از واقعه کربلا از زبان کسانی که هم‌عصر این واقعه یا نزدیک به زمان آن بوده‌اند همواره ذهن و ضمیر علاقه‌مندان و پژوهشگران تاریخ عاشورا را به خود مشغول کرده است. سالی نیست که محرم فرا رسد و بحث در باب صحت و سقم برخی از آنچه بر بالای منابر و پشت بلندگوها در این باره گفته و شنیده می‌شود در نگیرد. گروهی جماعتی دیگر را به مسامحه در نقل و اجحاف به تاریخ و تکیه بر منابع دست چندمِ نامعتبر و آمیختن واقعیات به خرافات و مشهوراتِ بی‌اصل متهم می‌کنند؛ می‌گویند تصویری که اکنون پس از سیزده قرن در ذهن و ضمیر بسیاری از ما نقش بسته، عمدتاً برگرفته از کتاب‌هایی است که در سده‌های اخیر، نگاشته شده و پر از افزوده‌ها و گاه تحریفاتی است که در منابع کهن کمتر دیده می‌شود. جمعی دیگر برچسب سست‌باوری و تردیدافکنی در مسلّماتِ مشهور به گروه اول می‌زنند و آنها را به همراهی با جماعت و عقب نیفتادن از قافله دعوت می‌کنند. اما همگان، در هر دو سوی ماجرا، می‌خواهند تا جایی که تاریخ اجازه می‌دهد واقعاً بدانند که در سال 61 هجری، هزار و سیصد و اندی سال پیش، چه بر سر نواده پیامبر (ص) و همراهانش آمده است.
در این بین، محققان و تاریخ‌پژوهانی هستند که گم‌شده خود را از دل منابع کهن جست‌وجو می‌کنند. کتاب «وقعه الطّف لابی مِخنَف» یکی از جمله کتاب‌هایی است در این باب حرف‌ها برای گفتن دارد و هیچ جوینده حقیقی را گریزی از مراجعه به آن نیست. متن عربی این کتاب را که در واقع بازسازی و احیای کتاب ازدست‌رفته ابومِخنَف به نام «مقتل الحسین» است، چند سالی پیش استاد محمدهادی یوسفی غروی، پژوهشگر بنام تاریخ اسلام، پس از قریب به بیست سال تحقیق و کاوش در منابع قدیم، به علاقه‌مندان تاریخ عرضه کرد و اینک ترجمه‌ای دقیق و کامل به قلم محمدصادق روحانی به همت «انتشارات کتاب طه» به شکلی مقبول منتشر شده است.
وقتی برای پیگیری ماجرای کربلا به سراغ منابع قدیم می‌رویم، از بین منابعی که زیر آوار تاریخ جان سالم به در برده‌اند ناگزیر به تاریخ طبری می‌رسیم. طبری کتاب تاریخ خود را در اواخر قرن سوم نوشت، یعنی بیش از دویست سال بعد از ماجرای کربلا. او در بحث از وقایع سال 60 و 61 هجری قمری، به دنبال طرح موضوع مرگ معاویه و بیعت یزید، ماجرای کربلا را نقل می‌کند. بخش عمده‌ای از آنچه طبری درباره واقعه کربلا و سیر حوادث پیش و پس از آن ذکر کرده به نقل از ابومخنف است. ابومخنف اهل کوفه و متوفای سال 157 هجری است. به تعبیر دیگر، او نزدیک به صد سال پس از واقعه کربلا از دنیا رفته است. طبق گزارش‌ها، او زمان حیات امام صادق (ع) و چند سالی از حیات امام کاظم (ع) را درک کرده است.
مورخان و عالمانی نظیر طبری، واقدی، ابن‌قُتیبه، مسعودی، شهرستانی، شیخ مفید، ابن‌اثیر و ابوالفداء با آثار ابومخنف آشنایی داشته‌اند و این نویسندگان در کتاب‌های‌شان سلسله نقل بعضی از مطالب را به ابومخنف ختم کرده‌اند. بعد از تاریخ طبری، دست کم دو منبع دیگر نیز باواسطه از ابومخنف مطالبی را نقل کرده‌اند: شیخ مفید در الارشاد (اواخر قرن چهارم) و سبط ابن‌جوزی در تذکره الخواص (اوایل قرن هفتم). ابومخنف به واسطه حضور در کوفه، از ده‌ها نفری که شاهد مستقیم وقایع کربلا بوده‌اند مطالبی را با یک یا چند واسطه شنیده و روایت کرده و دیده‌ها و شنیده‌های آنها را ثبت و ضبط کرده است.
از شواهد و قرائن موجود می‌توان حدس زد که ابومخنف کتاب مقتل الحسین خود را در اوایل قرن دوم هجری نوشته باشد. با توجه به کتاب‌های دیگری که برای او ذکر کرده‌اند، به نظر می‌رسد اهتمام او بیشتر گردآوری تاریخ شیعه به‌ویژه در کوفه بوده است. همین است که کسانی مثل نجاشی او را آگاه‌ترین فرد به تاریخ کوفه خوانده‌اند. نظر غالب مورخان و حدیث‌پژوهان مسلمان این است که ابومخنف، اگرچه شیعه امامی به معنای مصطلح امروز نبود، اما از دوستداران اهل بیت محسوب می‌شده است.
اصل کتاب ابومخنف به نام مقتل الحسین که صورت مکتوب گفته‌های شاهدان واقعه کربلاست از بین رفته و نسخه یکپارچه‌ای از آن در دست نیست. استاد یوسفی غروی، محقق و گردآورنده کتاب، با استخراج روایات ابومخنف از دل تاریخ طبری و برخی منابع دیگر و اعمال برخی تصحیحات و کنار هم نهادن این روایات در قالب روایتی منسجم و هموار، در واقع کتابِ ازدست‌رفته را بازسازی و احیا کرده است. گفتنی است مولف این کتاب ارزشمند آیت الله یوسفی غروی از اساتید به نام حوزه‌ی علمیه قم و از محققین بزرگ علوم اسلامی هستند که سالها است به تحقیق و تدریس تاریخ اسلام مشغول‌اند و آثار معتبری در این حوزه منتشر کرده‌اند. به گفته استاد یوسفی غروی، برای کتاب حاضر عنوان وقعه الطّف لابی مخنف انتخاب شده تا این کتاب از کتاب جعلی و پرتحریفی که به نام ابومخنف نسبت داده شده ممتاز شود.
علاوه بر نزدیک‌تر بودن زمان نگارش کتاب ابومخنف به عصر امام حسین (ع) در مقایسه با منابع دیگر، بخشی از جذابیت این کتاب برای مورخان و علاقه‌مندان به تاریخ تشیع و عاشورا این است که در برخی از موارد تصویری که از افراد، جریان‌ها و وقایع مربوط به کربلا به دست می‌دهد با روایات مرسوم کم یا بیش تفاوت‌هایی دارد و همین اهمیت کتاب را دوچندان می‌کند. از این جمله است تفاوت در برخی حوادث پیش از ماجرای کربلا، علت همراهی خانواده با امام حسین (ع)، موضوع طفلان مسلم، حضور و عدم حضور برخی از افراد در کربلا، چگونگی شهادت حضرت ابوالفضل و داستان آوردن آب، ماجرای رقیه، ماجرای قاسم بن حسن، داستان شیرخواره کربلا و بازشناسی متفاوت از شخصیت فرزندان امام حسین (ع) و نام آنها و شخصیت علیّ اصغر، علت و چگونگی آتش زدن خیمه‌ها، کیفیت شهادت امام حسین (ع)، داستان تلّ زینبیه، نوع برخورد با اُسرا در شام، و برخی موارد دیگر. البته وجه مشترک اکثر این موارد آن است که آنچه با نگاه تاریخی و بر اساس منابع کهن می‌توان گفت بسیار خلاصه‌تر و کوتاه‌تر از چیزی است که در دوره‌های بعد، به ویژه در چند قرن اخیر، طول و تفصیل پیدا کرده است.
در ترجمه‌ای که اکنون از این کتاب توسط محمدصادق روحانی منتشر شده، سعی شده ضمن رعایت دقت و امانت، ساختار علمی کتاب حفظ شود و در عین حال متن فارسی به گونه‌ای باشد که برای عموم خوانندگان قابل استفاده باشد. برای اعلام و شخصیت‌هایی که مستقیم یا غیرمستقیم ارتباطی با ماجرای کربلا داشته‌اند فهرستی توصیفی و توضیحی تهیه شده که عمدتاً برگرفته از پانوشت‌های مولف در متن عربی است. در تمام متن تلفظ دقیق نام‌ها ذکر شده تا خواننده از این جهت با دشواری روبه‌رو نشود. روایات کتاب به شکل مرسوم در کتب کلاسیک تاریخی به صورت دقیق شماره‌گذاری شده تا مراجعه به آنها آسان باشد. علاوه بر پیشگفتار مولف، مترجم نیز مقدمه مفصلی بر کتاب نوشته و درباره ترجمه حاضر و کارهایی که بر روی آن صورت گرفته توضیحات خوبی داده است.
عناوین بخش‌های اصلی متن وقعه الطّف از این قرار است: 1. امام حسین (ع) در مدینه؛ 2. امام حسین (ع) در مکه؛ 3. ورود مسلم به کوفه؛ 4. خروج امام حسین (ع) از مکه؛ 5. منزلگاه‌های بین راه؛ 6. خروج ابن‌سعد برای جنگ با امام حسین؛ 7.یورش ابن‌سعد به امام حسین (ع)؛8. حوادث شب عاشورا؛ 9. صبح روز عاشورا؛ 10. شروع نبرد؛ 11. اسیران در مجلس ابن‌زیاد ؛ 12. حرکت سرها و اسیران به سوی شام؛ 13. اهل بیت در مدینه؛ 14. اولین زائر امام حسین (ع) از کوفیان.
علاوه بر محققان و تاریخ‌پژوهان، اثر حاضر می‌تواند مورد استفاده آن دسته از علاقمندان کتاب قرار گیرد که دوست دارند نگاهی کمابیش واقع‌بینانه و خالی از افزوده‌های بعدی، به ماجرای کربلا داشته باشند.