عزاداری ماه محرم در ابرکوه از دیرباز با برگزاري آیین‌ها و آداب خاصی همراه بوده اما اغلب آن‌ها در سراسر کشور کم‌نظیر بوده و آن را به یک عزاداری منحصربه‌فرد تبدیل کرده است .
«حامد اکرمی» یکی از فعالان حوزه میراث فرهنگی که تحقیقات گسترده‌ای در این رابطه انجام داده است، در گفت‌وگو با خبرنگار ايسنا – منطقه يزد، اظهار مي‌كند: قبل از شروع ماه محرم، خبر فرا رسیدن این ماه با برپایی یک آیین کهن به نام «پوش زنی» به همگان اعلام می‌شده است.
وي ادامه مي‌دهد: در این آیین، بزرگ‌ترین پوش‌ها در خانه نائب زینلی محله گل‌کاران و خانه قیومی‌ها در محله درب قلعه، همراه با چاووشی خوانی برافراشته و برای روضه‌خوانی آماده می‌شد .
آغاز مراسم روضه‌خوانی 5 روز قبل از محرم
اکرمی عنوان مي‌كند: پنج روز قبل از شروع ماه عزای سالار شهیدان، مجالس روضه‌خوانی با حضور روحانیونی از یزد و وعاظ مشهور همین شهر در نقاط مختلف برپا می‌شد.
وي مي‌گويد: آیین «پامنبری» یکی از رسومی بود که در همین مجالس روضه انجام می‌شد، بدین ترتیب که در حد فاصله حضور دو روحانی روی منبر، افرادی که غالباً با روضه‌خوانی آشنا بودند، همراه با روضه‌خوانی دست بر زانوهای خود می‌زدند .
وی با بیان این که میزبان روضه با چای و قلیان از عزاداران پذیرایی می‌کرد، ادامه مي‌دهد: از شب ششم ماه محرم هیئت رسماً شکل می‌گرفت و دسته‌های مختلف عزاداری به مجالس روضه وارد می‌شدند لذا عزاداران اشتیاق بیشتری برای حضور داشتند و مجالس شلوغ‌تر از همیشه می‌شد .
وجود تنها يك هيات عزاداري تا ابتداي دهه 30
این پژوهشگر خاطرنشان مي‌كند: تا سال 1332 هجري شمسي تنها هیئت عزاداری در ابرکوه از محله درب قلعه شکل گرفت به طوری که همه عزاداران در آن حضور داشتند ولي رفته‌رفته اختلافات محله‌ای موجب شد که اهالی دروازه میدان، هیئتی جداگانه تشکیل بدهند که شامل محله گل‌کاران، جهانستان، جرمدین و دراویش بود و هیئت درب قلعه نیز متشکل از محلات درب قلعه و نبادان باقی ماند .
اکرمی جدا شدن محله جهانستان و جرمدین از هیئت دروازه میدان را مربوط به سال 1355 ذكر و اضافه مي‌كند: بدین ترتیب در سال 55، سه هیئت عزاداری درب قلعه، دروازه میدان و جهانستان در ابرکوه وجود داشت .
علمداران، پیش‌قراولان هیئات بودند
اكرمي در ادامه مي‌گويد: پیش از حرکت هیئت، شیپورچی‌ها با نواختن «شیپور جمع» عزاداران را دعوت به حضور در هیئت می‌کردند.
به گفته وي، ترکیب هیئت بدین شکل بود که علمداران به عنوان پیش‌قراولان هیئت در جلو، پشت سر آنان طبال‌ها، شیپورزنان و سنج‌زنان قرار می‌گرفتند و زنجیرزنان نیز در ادامه هیئت همراه با نوای ویژه هیئت، زنجیر زده و حرکت می‌کردند .
این محقق عنوان مي‌كند: تا قبل از آمدن برق به ابرکوه(قبل از سال 1335) در کوچه‌ها هنگام عبور هیئت چراغ بادی (فانوس)، چراغ پیه‌سوز یا شمع برای روشنایی مورد استفاده قرار می‌گرفت و بعد از آمدن برق(سال 1342) هم از لامپ‌های مهتابی که با موتور برقی روشن می‌شد براي تامين روشنایی معابر استفاده مي‌كردند.
نواختن طبل مجلسی براي اعلام ورود هيئات
اکرمی تصریح مي‌كند: همین که هیئت‌ها وارد مجالس روضه می‌شدند، نوای طبل آنان به «طبل مجلسی» تغییر و در این حین روضه‌خوان به احترام هیئت روضه را متوقف می‌کرد و حدود 30 دقیقه زنجیرزنان همراه با موسیقی خاص طبل، خالصانه زنجیر می‌زدند .
وی ابراز مي‌كند: با بلند شدن صدای چاووشی‌خوان، موسیقی طبل‌ها قطع مي‌شد و زنجیرزنان به اندازه خواندن چند بیت توسط چاووشی‌خوان استراحت کوتاهی مي‌كردند و مجدداً با نواختن طبل، زنجیر زدن نیز آغاز می‌شد .
این فعال حوزه میراث فرهنگی یادآور مي‌شود: پس از 30 دقیقه عزاداری توسط هیئت، زنجیرزنان زنجیرها را کنار گذاشته و به هیئت سینه‌زنی می‌پیوستند و در خاتمه نیز وقتی هیئت از محل روضه خارج می‌شد دوباره روضه‌خوان به کار خود ادامه می‌داد .