الفت و عشق و علاقه یزدیها به ساحت اهل بیت(ع)، شهرتی خاص دارد؛ به‌طوری‌که گویی یک یزدی طول زندگی خود را از دل حسینیهها آغاز کرده؛ چرا‌که جای جای این شهر مذهبی با مراسم روضه خوانی و عزاداری برای امام حسین(ع) عجین شده است.
شیوه خاص عزاداری، وجود نوحه های خاص با محتوای ویژه، نخلبرداریها، هیات‌های مذهبی قدیمی و صاحبنام در استان باعث شده است که مراسم عزاداری این شهر را از دیگر استان ها و شهرهای کشور متمایز کنند.
به دلیل اهمیت شیوه عزاداری، سبک و محتوای نوحه های هیات‌های استان، یک پژوهشگر یزدی به‌تازگی شیوه عزاداری و همچنین سبک های آن را در قالب پژوهشی مورد بررسی قرار داده است.
این پژوهشگر که از برنامهنویسان صاحبنام رادیوی یزد است، قبل از این نیز پژوهش هایی پیرامون «مسجدجامع»، «گذرگاه امام‌رضا(ع)»، «یزد در آینه تمبر ایران»، «شناخت محله» و به تازگی نیز آداب نوحه خوانی در هیات های عزاداری شهر یزد را در کارنامه تحقیقات و پژوهش های خود دارد.
همشهری برای آشنایی بهتر با «حمیدرضا امیری» و هچنین هدف او از پژوهش درباره «شیوه عزاداری های مردم یزد برای امام حسین(ع)» با او که دانش‌آموخته «ایران شناسی» است، گفت وگو کرده است.
- به‌تازگی پژوهشهایی درباره آداب نوحه‌خوانی هیات های استان انجام داده اید، مختصری درباره این پژوهش توضیح دهید.
از عنوان پژوهشی که انجام داده‌ام، محتوای آن کاملا پیداست. «آداب نوحه‌خوانی در هیات‌های عزاداری شهر یزد» موضوعی بود که به دلیل علاقه و کنجکاوی زیادی که به آن داشتم، برای عنوان پایان‌نامه کارشناسی ارشد ایران‌شناسی پیشنهاد کردم و به آن پرداختم. اگرچه در اسفندماه سال گذشته از آن دفاع کردم، اما همچنان در حال تحقیق و پژوهش در این مورد هستم و آن را تمام‌شده نمی‌دانم.
البته هر‌چند موضوع پژوهش، دقیقا درباره هیات‌های عزاداری شهر یزد و نوحه‌خوانی آن‌هاست، ولی در‌عین‌حال برای شناخت هرچه بهتر و بیشتر آن به موضوعات دیگری از موضوع عزاداری امام حسین(ع) هم وارد شده‌ام.
- دلیل انتخاب این موضوع از سوی شما برای پژوهش چیست؟
چون یزدی هستم. شاید این کوتاه‌ترین و مهم‌ترین دلیلش باشد؛ چرا که نام امام‌حسین(ع) با تاریخ و فرهنگ یزد گره خورده است.
این که یزد را «حسینیه ایران» خوانده‌اند به این دلیل است که تار و پود زندگی اهالی این شهر و دیار با نام امام حسین(ع) پیوندی دیرینه داشته و به‌عبارتی، زندگی یک یزدی از حیات تا ممات و حتی پس از آن با حسین‌بن علی(ع) عجین شده است.
کودکی که به دنیا می‌آید، در حسینیه متبرک می‌شود و کسی که از دنیا می‌رود را از حسینیه تشییع میکنند و مراسم یادبودش همراه با زیارت عاشورا و ذکر مصائب امام حسین(ع) برگزار می شود و در‌واقع در طول زندگی یک یزدی، نمونه‌های فراوانی را می‌توان نام برد که بیانگر هویتی است که وی از امام حسین(ع) گرفته است.
مسلما در چنین فضایی، بررسی کارکردهای عزاداری امام‌حسین(ع) بسیار مهم به شمار می‌رود؛ به‌ویژه این‌که در نوحه‌خوانی، مردم شهر یزد «صاحب سبک» هستند و نوحه‌هایشان به لحاظ «فرم» و «محتوا» از چنان خصوصیتی برخوردار است که «عزاداری» را به «هنر عزاداری» ارتقا بخشیده است.
در این راه پیشگامی زنده‌یاد «حسین سعادتمند» را نباید فراموش کرد؛ چرا‌که او بسیار حساب‌شده، انقلابی در نوحه‌خوانی یزد به وجود آورد. جالب است که بسیاری از سیاحان و جهانگردان اروپایی وقتی به یزد رسیده‌اند، یکی از موضوعاتی که در سفرنامه‌هایشان به آن پرداخته‌اند، عزاداری امام حسین(ع) در این شهر است. به‌عبارتی می‌توان گفت پیش از این که ایرانیان دریابند که عزاداری امام حسین(ع) قابل پژوهش است، توجه اروپاییان را به خود جذب کرده است. در حال حاضر هم نوشته‌های آنها با وجود نقدهای زیادی که بر آنها وارد است، از منابع و ماخذ پژوهشگران به شمار می رود.
- چه روزنه‌ای باعث شد که شما این پژوهش را انجام دهید؟ این پژوهش چه مدت زمان طول کشید؟
سال 77 در هیات «محله شیخداد»، نوحه‌ای خواندند که مرا جذب محتوای نوحه و نوحه‌خوانی در یزد کرد. ابیاتی مانند «رنگ از گل و نور از دل و صدق از همه جا رفت / پرواز به خون خفت و پرستو به عزا رفت/ برخیز و ببین داعیه‌داران خلافت/ ز آغاز چه گفتند و چه کردند به غایت».
هیأت شیخداد، 2 ابتکار در آن سال‌ها به خرج داده بود: اول انتخاب اشعاری با چنین مضامین و فراتر از نوحه‌های معمول و دوم تایپ اشعار نوحه و پخش آن در میان مستمعین بود.
اشعار این نوحه از «سیدشهاب‌الدین موسوی» بود. به نظر من و بر‌اساس یافته‌هایم، یکی از نقاط عطف نوحه‌خوانی در یزد، ورود این شاعر آیینی در سرایش اشعار نوحه‌هاست.
خلاصه از آن سال‌ها در پیگیری اشعار نوحه‌ها و نوحه‌خوانی هیات‌ها تلاش کردم. ادامه تحصیلات دانشگاهی‌ام در مقاطع کارشناسی‌ارشد ادبیات فارسی و همچنین کارشناسی‌ارشد ایران‌شناسی در گرایش آداب و رسوم و فرهنگ مردم، بهترین فرصت برای پرداختن به این پژوهش بود.
- سبک عزاداری و نوحه‌خوانی مردم یزد، می‌تواند در رونق بیشتر فرهنگ گردشگری، تاثیرگذار باشد؟
عزاداری مردم یزد از چنان ظرفیت سرشاری برخوردار است که گردشگران را به سوی خود جذب می‌کند.
- نوحه‌خوانی یزد دارای سبک خاصی است ؟
پاسخ به این پرسش، کتاب قطوری می‌شود. باید مفهوم «هیات» در یزد و کارکرد آن را مشخص کرد و فرآیند آفرینش نوحه را توضیح داد و سیر تطور آن را بررسی کرد و همچنین از 8 مقوله‌ای سخن گفت که در خلق یک نوحه موثر هستند. این 8 عنصر عبارت از «شاعر، آهنگساز، سرپرست هیات، نوحه‌خوان، جماعت سینه‌زن، مستمع، مکان و زمان» است. در یزد، هر محله حسینیه و هیاتی دارد. حیات محله به وجود حسینیه در آن است، به‌طوری‌که اگر محلهای، حسینیه نداشته باشد، اصلا محله محسوب نمی شود و هویت محله نیز به هیات آن است.
هیات آبروی محله است؛ چرا که محرم که می‌شود هیات محله به مجالس عزاداری گوشه و کنار شهر می‌رود و دقایقی در آن مجلس به نوحه‌خوانی می‌پردازد.
این هیات هر سال با نوحه‌ای جدید در مجالس حاضر می‌شود و ماه‌ها برای آفرینش این نوحه وقت گذاشته می شود. علاوه‌بر سرایش شعر نوحه، برای آهنگسازی و تمرین آن نیز وقت گذاشته می‌شود.
واژه‌به‌واژه شعر و حتی هجاهای آن از اهمیت برخوردار است. چه بسا گاهی شاعر و آهنگساز نوحه و اهل فن، ساعت‌ها درباره آن بحث می کنند تا نوحه‌ای فاخر خلق شود.
این دقت هم در سیرت و محتوای شعر و هم در شکل و صورت شعر است . در تلفیق مناسب شعر و آهنگ نوحه هم توجه به همین ویژگی‌هاست که نوحه‌خوانی یزد را به هنر تبدیل کرد. برای شکل‌گیری چنین نوحه‌ای، شاعران آگاه و خوش‌ذوق به این عرصه گام گذاشته‌اند.
فقط اشعار نوحه ها نیست که نوحه‌های یزد را خاص ساخته است، بلکه موسیقی و آهنگی که برای این نوحه‌ها خلق می‌شود نیز بسیار هنرمندانه است؛ به‌طوری‌که در یک نوحه شاهد ضرب‌آهنگ های متنوعی هستیم و برای اجرای آن نیاز است تا جماعت سینه‌زن چند روز در جلسات تمرین هیات، شرکت کنند، ضرب‌آهنگ نوحه را آموزش ببینند و جواب‌ها (یعنی اشعاری که در بخش‌هایی در جواب نوحه‌خوان باید بخوانند) را از بر شوند.