یزد دارای آثار و بناها و بافت‌های تاریخی است که با توجه به نحوه قرارگیری
در دشت‌ها و کوهپایه‌ها دارای الگو و شیوه‌های متفاوت معماری هستند و بر
این اساس در کهن شهر یزد با طیف‌های مختلفی از آثار و بناهای تاریخی
روبه‌رو هستیم که هر کدام دارای ارزش متفاوتی‌اند.حفاظت از آثار تاریخی
یکی از دغدغههای مهم میراث فرهنگی است و جدا از عوامل تخریبی که دست بشر
در آن دخیل است، عوامل دیگری در تخریب و فرسودگی بناهای تاریخی نقش اساسی
دارند که عمده آنها آسیب‌هایی از نوع بیولوژیکی است.
این آسیب‌ها عمدتاً از راه حشرات موذی، حیوانات و گیاهان به آثار و بناهای
تاریخی وارد می‌شود اما مهم‌ترین و شاخص‌ترین خسارت‌هایی که به بناها و
بافت تاریخی یزد وارد می‌شود به سبب وجود موریانه چوبخوار یا زیرزمینی است
که دشمن اصلی بناهای تاریخی یزد به شمار می‌رود.
برای مقابله با این موریانه و عوامل بیولوژیکی آسیب‌رسان به بناهای تاریخی
«مرکز تحقیقاتی آسیب‌های بیولوژیک پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی استان»
راه‌اندازی شده که با بهره‌گیری از فناوری‌های جدیدی از کشورهای
استرالیا و
آمریکا، با تغییراتی در این الگوها از فرسودگی بناها و آثار تاریخی بر اثر
عوامل بیولوژیکی پیشگیری شده است.
مهم‌ترین عامل آسیب دیدن بناها
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری
استان می‌گوید: به طور کلی آسیب‌هایی که از سوی عوامل بیولوژیک مانند حشرات
موذی، جانوران و گیاهان به آثار و بناهای تاریخی وارد و باعث فرسودگی
زیستی این آثار می‌شود را آسیب‌های بیولوژیکی می‌گویند که در اقلیم‌های
مختلف و شهرهای گوناگون متفاوت است.
«ساشا ریاحی مقدم» می‌افزاید: در استان بیشترین صدمه و آسیبی که به بناها و
آثار تاریخی وارد می‌شود وجود سوسک‌های چوبخوار یا موریانه و علف‌های هرز
است که این عوارض فرسودگی زیستی با توجه به اقلیم و نوع مصالح مورد استفاده
در بناهای خشتی و بناهایی که چوب در آنها به کار رفته است، بیشتر دیده
می‌شود.
وی بیان می‌کند: به همین منظور و برای مبارزه و مقابله با این عوامل
خسارت‌زا یک مرکز تحقیقاتی در مرکز پژوهشی میراث فرهنگی استان فعالیت دارد
که در رابطه با حفاظت پیشگیرانه و مبارزه با عوامل بیولوژیک تاکنون
تجربیات بسیار موفقی داشته است. وی ادامه می‌دهد: عوارض بیولوژیکی و عوارض
فرسودگی آثار تاریخی در استان در حال پیگیری و مانیتورینگ است و طرح‌های
مختلفی سالانه اجرا می‌شود و همچنان در حال اجراست.
ریاحی مقدم می‌افزاید: یزد دارای آثار و بناهای تاریخی و همچنین بافت
تاریخی فراوانی است که با توجه به نحوه قرارگیری در دشت‌ها و کوهپایه‌ها
دارای الگو و شیوه‌های متفاوت معماری هستند و بر همین اساس در سرزمینی کهن
با آثار و ارزش‌های متفاوتی روبه‌رو هستیم.
وی می‌گوید: بر همین اساس رویکرد در شیوه‌های حفاظت از این آثار با مبانی
فکری و اصولی مختلف همراه خواهد بود و به طور قطع شیوه رویارویی با یک بافت
شهری و تاریخی چند صد هکتاری با شیوه حفاظت و برخورد با یک بقعه تاریخی
چند صد ساله متفاوت خواهد بود اما نگاه حفاظتی و حفظ اصالت آثار در تمامی
طیف‌ها یکسان است.
این مسئول با اشاره به نوع اعتبارات با توجه به حجم بالای آثار تاریخی
استان، ادامه می‌دهد: بر اساس اهمیت، ارزش‌گذاری و اولویت‌های بررسی شده،
اعتبارات مورد نیاز به صورت سالانه پیش‌بینی می‌شود و در صورت تخصیص،
اقدامات حفاظت و مرمت، ساماندهی و احیای بناها و بافت‌های تاریخی انجام
می‌شود.به گفته ریاحی مقدم، برای بناهای در معرض خطر و آسیب‌های احتمالی
اعتبارات اضطراری نیز پیش‌بینی خواهد شد تا در صورت نیاز برای رفع خطر و
مرمتهای اضطراری هزینه شود و از این طریق از زوال و نابودی بناها بیش از
پیش جلوگیری شود.
بهره‌گیری از فناوری‌های نو
مسئول آزمایشگاه بیولوژیک پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی استان هم می‌گوید: به
طور کلی برای مبارزه با آسیب‌های بیولوژیکی و مقابله با فرسودگی بناهای
تاریخی از تکنولوژی و فناوری‌های جدیدی استفاده می‌شود و از کشورهای
پیشرفته‌ای الگو گرفته‌ایم ولی با توجه به شرایط خاص اقلیم یزد این الگوها
را با تغییراتی در بناهای تاریخی استان پیاده کرده‌ایم.
«سپیده محمدی» با بیان این که نخستین بنایی که با عوامل بیولوژیکی در آن
مقابله شد «بقعه شمس‌الدین» چهار منار بود، می‌گوید: با توجه به نوع بنا و
معماری ایران به ویژه در مناطق جنوب شرق و غرب کشور عوامل بیولوژیک زیادی
از جمله موریانه زیرزمینی و سوسک چوبخوار وجود دارد که بیشترین صدمه را به
بناها وارد می‌کنند.
به گفته وی، بسیاری از بناها و آثار تاریخی از سوی «موریانه‌ها» تخریب
شده‌اند که بقعه 12 امام نمونه بارزی از این تخریبهاست به طوری که
موریانه‌ها هم به تزئینات و هم به سازه اصلی بنا خسارتهای زیادی وارد
کرده‌اند.
وی با بیان این که موریانه نوع زیرزمینی دشمن دیرینه بناهای تاریخی است،
ادامه می‌دهد: در بناهای متعلق به ایلخانی بیشترین خسارت ها از این این
نوع را می‌توان دید که نمونه این بناها بنای سید رکن الدین، مدرسه ضیائیه و
مدرسه کمالیه است به طوری که این نوع موریانه، اتصال تزئینات این نوع
بناها را سست و با اندک ضربهای کل سازه بنا را فرسوده می‌کند.
محمدی بیان می‌کند: 11 سال است که یزد با موریانه و سوسک‌های چوبخوار در
بناهای تاریخی مقابله می‌کند و این مقابله با روش های مختلف شیمیایی و
طعمه گذاری انجام می شود تا از این طریق از فرسودگی بناهای تاریخی
پیشگیری شود.
خطرناک‌ترین موریانه
مسئول آزمایشگاه بیولوژیک پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی استان می‌گوید: در
شهر یزد موریانه خاکی خطرناک ترین نوع موریانه است که شیوع زیادی دارد
ولی پیچیدگی و سازگاری این حشره با تغییرات محیطی تاکنون مقابله با آن را
با مشکل روبه‌رو کرده است.
به گفته محمدی، این حشره سالانه نزدیک به 35 تخم میگذارد و از شعاع 15
کیلومتری بوی چوب را تشخیص می‌دهد.وی ادامه می‌دهد: سمپاشی، ایجاد
ارتعاشات صوتی با فركانسهای خاص كه باعث نابودی آنها می‌شود، از جمله
این شیوههاست اما نقص این نوع مبارزه در این است كه در نهایت ملكه از بین
نمیرود و در نتیجه تولید مثل و بقای حشره ادامه می‌یابد.
محمدی عنوان می‌کند: درشیوه طعمه‌گذاری یا بیولوژیكی، طعمه یعنی سلولز
آغشته به نوعی سم پودری شكل پایدار، برای ملكه فرستاده می‌شود. معمولاً
بهترین نوع غذا از طریق موریانههای كارگر برای ملكه فرستاده می‌شود و در
این شیوه از سمی استفاده شده كه تا زمان رسیدن به ملكه پایدار بماند. وی
می‌افزاید: پیچیدگی زندگی موریانه تا آنجاست كه حتی در زمان نابودی كامل
وقتی تنها دو حشره نر باقی بمانند، یكی از آنها كه ضعیفتر است تغییر
جنسیت داده و به ماده تبدیل می‌شود و به همین دلیل نابودی كامل آنها تا
رسیدن به ملكه از اهمیت خاصی برخوردار است.
یزد ؛ پیشرو در مقابله با آسیب‌های بیولوژیکی بناهای تاریخی
مسئول آزمایشگاه بیولوژیک پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی استان می‌گوید:
مبارزه بیولوژیكی به دنبال نتایجی كه تاكنون حاصل شده به عنوان یك روش موثر
برای نابودی ملكه موریانه شناخته شده است.«سپیده محمدی» می‌افزاید: یزد از
استانهای موفق و برخوردار در زمینه مبارزه با آسیب‌های بیولوژیکی در
بناهای تاریخی به شمار می‌رود به طوری که استان های دیگری که بناهای
تاریخی و آثار تاریخی دارند، مانند یزد در این مورد فعالیت خوبی
نداشتهاند.وی عنوان می‌کند: میراث فرهنگی تاکنون همکاری خوبی با مرکز
تحقیقاتی بیولوژیکی استان داشته و هر سال اعتبارات خوبی را برای این کار
تخصیص داده و این در حالی است که تزریق بالای سم نیاز به صرف هزینههای
زیادی دارد.