آناهیتا استخری
در جهان بناهای مشهور و دیدنی بسیاری وجود دارد. از قلعه های مختلف که با
سبک ها و اهداف مختلف ساخته شده اند و بررسی تطبیقی آنها می تواند برای
مسافران و گردشگران جذاب باشد گرفته تا طبیعت رنگارنگ با منظره های متفاوت و
خاص کشورهای جهان. شاید بشود کوه دماوند ایران را با فوجی‌یامای ژاپن و
تخت جمشید را با بناهایی در یونان مقایسه کرد. اما ساختمانی در یزد وجود
دارد که گردشگران خارجی با دیدن آن بسیار تعجب می کنند. اول گمان می کنند
شاید ما درست نتوانسته‌ایم موضوع را برایشان توضیح بدهیم و کمی زمان می برد
تا به طور دقیق متوجه شوند این بنا چیست و چه کاربردی داشته است.
کبوترخانه به حدی زیبا و خلاقانه است که باور این همه زیبایی و خلاقیت بعد
از سال ها برای ما هم ساده نیست.
قلعه حیوانات
البته بسیاری از مردم استان یزد و اصفهان می دانند کبوترخانه چیست اما شاید
آن قدر به آن عادت کرده باشند که این شاهکار نبوغ بشری را درک نکنند. این
بنای عجیب نه قلعه ای نظامی است و نه استراحتگاه خان ها و اعیان و نه هیچ
نوع مکانی دیگر برای انسان ها. بلکه درست مانند اسمش خانه کبوترهاست.
کبوترخانه میبد می تواند تا بیش از 20 هزار کبوتر را در خود جای بدهد. این
بنا از استوانه ای خشتی تشکیل شده است که لانه‌های پرندگان به شکل
سوراخ‌های مربعی در درون آن قرار گرفته اند. با وجود استفاده از خشت خام در
ساخت مجموعه، زیبایی بیرونی و داخلی آن چشمگیر و استثنایی است. اما درون
کبوترخانه مانند سطح بیرونی آن تنها از سطح استوانه تشکیل نمی شود و با
لایه‌های اضافی سعی شده است تعداد کبوترهایی که در این قلعه حیوانات جای
می‌گیرند، حداکثر شود.
حفاظت از قلعه
کبوترخانه یا کفترخان، بنایی بسیار امن برای پرندگان است و دلایل لازم و
کافی برای آن که کبوترها به سمت آن جذب شوند را در خود دارد. اول آن که
فضای داخلی کبوترخانه خنک تر از بیرون است و همین موضوع به خصوص در زمان
تخم‌گذاری برای کبوترها بسیار اهمیت دارد. همچنین غذای لازم برای این
حیوانات در کبوترخانه در نظر گرفته شده است. ورودی بنا به شکلی است که
پرندگان شکاری نمی توانند به آن وارد شوند و به این ترتیب پناهگاه این
حیوانات بسیار امن است. وقتی به نمای بیرونی کبوترخانه نگاه می کنید طرح و
تزئیناتی را بر روی آن می یابید. این تزئینات نه برای سرگرم کردن کبوترهاست
و نه برای خوشنودی حکام. بلکه کاربرد اصلی آن ها دور نگاه داشتن شکارچیانی
مانند مار است تا نتوانند با خزیدن روی دیواره به کبوترها دسترسی پیدا
کنند. این تدبیر امنیتی کبوترها، جوجه ها و تخم ها را از دسترس بزرگ ترین
دشمن طبیعی شان دور می کند.
روانشناسی جانوری
شاید عنوان روانشناسی حیوانات به یک رشته تحصیلی مدرن اروپایی شبیه باشد.
اما حقیقت آن است که این دانش در ساخت بنای کبوترخانه به دقت رعایت شده
است. رنگ‌آمیزی و طراحی بنا طوری است که کبوترها را به سمت خود جذب می کند.
همچنین تمهیداتی برای مقاومت بنا در مقابل صوت اندیشیده شده است. اگر به
داخل کبوترخانه بروید متوجه سکوت داخل آن می شوید. به خصوص که بال زدن این
تعداد کبوتر به طور همزمان در یک محیط بسته می‌تواند صدایی وحشتناک ایجاد
کند و این شدت صوت حتی ممکن است باعث تخریب بنا هم بشود. اما کبوترخانه با
رعایت اصول روانشناسی و فیزیک صوت، هتلی پنج ستاره و آرام برای کبوترهاست.
کبوترخانه و گردشگری
کبوترخانه ها از زمان های قدیم برای گردشگران اعجاب آور و تماشایی بودند.
این روش برای پرورش ماکیان در هیچ نقطه دیگر از جهان نظیر نداشت. «ابن
بطوطه» جهانگرد مشهور اهل مراکش از نخستین کسانی بود که نبوغ کبوترخانه را
ستایش کرد. مارکوپولو نیز از کبوترخانه های ایران دیدن کرده بود. ژان
شاردن، جهانگرد و نویسنده فرانسوی در دوران صفویه نیز به توصیف
کبوترخانه‌ها می پردازد و از دیدن آنها حیرت می کند. حالا تعداد جهانگردانی
که به دیدن این شاهکار هوش بشری می آیند آن قدر زیاد است که نمی شود از
تمامی آن ها نام برد. اما نتایج جست و‌جوی اینترنتی این مزارع کبوتر به
زبان انگلیسی یعنی pigeon tower نشان می دهد که این ایده تا چه اندازه برای
خارجی ها جذاب و باورنکردنی است. حالا این بناها نه در جذب کبوتر که در
جذب گردشگر نیز می‌توانند بسیار مؤثر باشند.
دلایل احداث کبوترخانه
کبوترخانه ها با انگیزه های مختلف دایر می شدند. یکی از این انگیزه ها
تفریح و سرگرمی بود. چرا که کبوتر برای بسیاری از مردم ایران موجودی محبوب و
دوست‌داشتنی است. مواردی دال بر استفاده از گوشت این ماکیان نیز گزارش شده
است که عمومیت ندارد و کبوترخانه ها محلی امن برای این حیوانات بودند تا
در آنجا در آسایش تمام به تولید مثل بپردازند. اما مهم ترین دستاورد
کبوترخانه، کود کبوتر است که به عنوان بهترین کود جهان شناخته می شود و
کاربردهای اعجاب‌آوری در کشاورزی دارد. از طرف دیگر کود کبوتر در تولید
باروت نیز به کار می رود. همچنین برای دباغی و عمل‌آوری چرم از این کود
استفاده می شود. فواید این کود از دیرباز برای ایرانی ها روشن بود. به
عنوان یک شاهد تاریخی می شود به برج طغرل تهران اشاره کرد که کبوترخانه
دارد و کود این حیوانات از طریق آب باران به باغ اطراف مقبره طغرل بیگ
هدایت می‌شود.
ثبت جهانی کبوترخانه
کبوترخانه ظرفیت لازم برای ثبت شدن در فهرست جهانی یونسکو را دارد. چرا که
همان طور که توضیح داده شد 1- نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت بشری
است. 2- سندی از پیشرفت در معماری و فناوری و برنامه ریزی شهری است. 3-
گواهی استثنایی از یک سنت فرهنگی است. 4- نمونه ای برجسته از تعامل انسان
با محیط‌زیست است. گفتنی است که تنها داشتن یک معیار از مجموع معیارهای
شش‌گانه کافی است تا یک اثر در این فهرست به ثبت برسد. به خصوص که ایده
کبوترخانه در هند نیز به کار گرفته شده است. اما اسناد تاریخی نشان می دهد
که این مزرعه طبیعی، اختراع ایرانیان است. پیش از آن که هندوستان یا دیگر
کشورهای همسایه ما اسناد ثبت این بنا را به یونسکو تحویل بدهند لازم است ما
اقدامات لازم را انجام بدهیم. چرا که اولویت پذیرش یونسکو با کشوری است که
زودتر مدارکش را تحویل بدهد. در ثبت بادگیر به این دلیل که امارات متحده
عربی قبل از ایران پرونده اش را تحویل یونسکو داده بود دچار مشکل شدیم.
لازم است این بار ما پیش از دیگران برای جهانی کردن این ایده خلاقانه وارد
عمل شویم.