به گزارش تابناک یزد،اواسط بهمن ماه سال 93 بود که شهرداری مشهد در سایت «مرکز اطلاع‌رسانی مناقصه‌ها و مزایده‌های ایران» یک آگهی متنشر کرد: «مناقصه ساماندهی و توسعه شهر تاریخی توس به مساحت 3500 هکتار»، طرحی که بعدها جای خود را به مناقصه «ساماندهی و توسعه شهر تاریخی توس» در قالب یک طرح گردشگری داد.
از سوی دیگر بیش از یک سال و نیم است که طرح «تفصیلی» توس روی زمین مانده و در حالی که هنوز فکری برای آن نشده، صحبت از طرح جامع منفصل شهری در 3500 هکتار زمین می‌شود، طرحی که برای آن پیشنهاداتی مانند ساخت هتل پنج ستاره مقابل آرامگاه فردوسی نیز چندان عجیب نبوده است.
به نظر می‌رسد اجرایی شدن چنین طرح‌هایی به مرور راه را برای سنگ‌اندازی‌های متعدد جلوی طرح‌های میراثی باز گذاشته و برخی با استفاده از حمایت‌های قانونی، به مرور به زمین‌خوارانِ بافت تاریخی توس تبدیل می‌شوند.
اگر 20 سال زمان را به عقب برگردانیم، زمانی که رهبر معظم انقلاب از توس بازدید کردند و پس از 4 ماه، مجموعه ۳۶۰ هکتاری توس شامل ارگ، برج و بارو در ۳۵ کلیومتری شمال مشهد در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و حتی پس از آن شورای احیای توس تشکیل شد، می‌توان به تاریخ پر اهمیت این شهر تاریخی پی برد، تاریخی که پیش از اسلام نیز وجود داشته است و سراینده بزرگ شاهنامه بنای توس را به «جمشید» و تجدید بنای آن را به «طوس پسر نوذر» که پهلوان و سپهسالار ایران بوده است، نسبت می‌دهد.
اگر توس در قرون چهار و پنجم هجری بسیار پررونق و مامن اصلی اندیشمندان ایرانی و اسلامی بود - تا آنجا که 450 نفر از بزرگان علم و ادب قرون اولیه اسلامی تا قرن ششم و هفتم هجری از اهالی توس بودند و چهار شارع دین اسلام هم در دل این شهر نشر و نمو یافتند - در حال حاضر آن شهر، پهنه‌ای تاریخی است که نامش به نام فردوسی، بزرگترین سراینده پارسی‌گو گره خورده است.
حتی بر اساس شواهد و عکس‌های هوایی سال 1338، در پهنه تاریخی توس سال 1340 به جز آرامگاه فردوسی محوطه باغ- آرامگاه و یک حلقه چاه در بخش شرقی آن اثری از ساخت‌وساز و سکونت وجود نداشته است. مجموعه تاریخی توس پهنه‌ای دایره‌ای شکل به وسعت حدود 360 هکتار است که در درون آن بر اساس کاوش‌های انجام شده تا این زمان، مجموعه ارگ « کهن‌دژ» و زندان تاریخی آن، بازار، مسجد و مدرسه اصلی شهر بیرون آمده است.
حصار کهن‌دژ تابران توس دیوار بزرگی است از خشت و گل که به طول ۶ کیلومتر بر گِرد شهر تابران کشیده شده و امروزه در 24 کیلومتری شمال شهر مشهد واقع است. می‌گویند زمانی باروی توس ۹ دروازه و ۱۰۶ برج داشته که امروزه تنها ۴ دروازه آن قابل تشخیص است. از سویی گفته می‌شود بخش اعظم توس در دل خاک نهان است. اینک این پهنه ارزشمند تاریخی در هزار پیچ تصمیم‌گیری‌های اداری و مدیریتی به جولانگاه دلالی زمین تبدیل شده که این رویه‌ها با انواعی از تبصره‌ها و مواد قانونی و غیرقانونی در بدترین شکل عرصه را بر هر گونه تفکر و طرح مناسب برای آن تنگ کرده است.
در پایان دوره دولت قبلی، در حالی که تا پیش از این هرگونه افزایش حداقلی در محدوده‌های شهری با انواع موانع قانونی و حقوقی مواجه می‌شد، پهنه‌ای به وسعت 3500 هکتار به عنوان ناحیه منفصل شهری توس، با تصمیم شورای عالی شهرسازی و معماری و با حداقل پشتوانه‌های فنی و قانونی به محدوده شهر مشهد افزوده شد.
این تصمیم در حالی رسمیت اداری و قانونی یافت که تا پیش از سال 1392، انواعی از طرح‌ها برای پهنه تاریخی توس تهیه شده بود. طرح‌ها و برنامه‌هایی که با رخداد دلالی زمین، حداقل زمینه اجرایی را ندارد.
در وضع موجود، جمعیت ساکن درون حصار توس و پیرامون آن که تا پیش از این در حداقلِ تعداد (حدود 2500 نفر) بوده‌اند، به بیش از 10 هزار و 200 نفر افزایش یافته که این روند در حال تشدید است.
اولویت طرح منفصل شهری و علت اصلی طراحی آن، مردم داخل «باره» توس هستند. قرار است با این طرح مردم با خود انگیختگی به مرور با یک‌سری مشوق از باره خارج شوند و در مناطق اطراف ساکن شوند و «باره» آزاد شود و اگر منطقه مسکونی هم باقی ماند، بسیار محدود و کنترل شده باشد. به عبارتی توس تبدیل به پربازدیدکننده‌ترین منطقه تاریخی کشور شود.
اما این طرح هم با وجود برگزاری چندین مناقصه حدود سه سالی است که روی زمین مانده. مهمترین شهر دوره اسلامی اکنون با نفوذ برخی در مراکز تصمیم گیرنده، جولانگاه زمین‌خواران و زمین‌بازان شده است؛ به گونه‌ای که در یک دهه زمین‌های کشاورزی بزرگ آن که روی عرصه تاریخی توس قرار دارند، با نازل‌ترین قیمت خریداری و با چندین برابر قیمت در ابعاد کوچک برای ساخت و ساز فروخته شده و به مرکز بورس زمین‌بازان تبدیل شده است.
از سوی دیگر از جکرگی و کبابی تا معتادان و قاچاقچیان مواد مخدر و حاشیه‌نشینان همگی در این منطقه قابل رویت‌اند. کامیون و وسایط نقلیه سنگین از وسط بلوار فردوسی رد می‌شود، مجوز ساخت بیش از یک طبقه صادر می‌شود، اما آنچه باعث حیرانی بیش از حد می‌شود، ورود هتل‌سازان به عنوان مُنجیان توس به این عرصه است. سرمایه‌گذارانی که حتی واهمه‌ای ندارند تا پیشنهاد دهند روبروی آرامگاه فردوسی هتل 5 ستاره ساخته شود؟! تا گردشگران صبح هنگام پنجره را به روی آرامگاه فردوسی بگشایند!
با یک مقایسه کوتاه نسبت به رفتار مسئولان و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی با بافت‌های تاریخی داخلی و خارجی، می‌توان این سوال را مطرح کرد که آیا این هتل‌داران حاضرند در کشورهای پیشرفته مانند فرانسه، اسپانیا یا ایتالیا نیز چنین پیشنهادی را برای بقای یک شهر تاریخی آن هم رو به روی آرامگاه یکی از بزرگترین شاعران آن کشور و روی یک عرصه تاریخی بی‌بدیل بدهند؟
آیا بهتر نیست چنین منجیانی برای باقی گذاشتن نام نیک از خود، به دانشجویان علاقه‌مند در حوزه تاریخ، باستان‌شناسی، معماری، ادبیات و هنر بورسیه بدهند تا در مورد توس و فردوسی و سایر بزرگان آن به تحقیق و پژوهش بپردازند؟ یا یک مرکز توس‌شناسی یا بنیاد فردوسی راه‌اندازی کنند و با فراهم کردن بستر پژوهش به انتشار کتب علمی و ساخت فیلم‌های مستند در این زمینه کمک کنند؟
آیا بهتر نیست این علاقه‌مندان به حوزه گردشگری زیر نظر سازمان میراث فرهنگی به احیاء باروی‌های تاریخی توس کمک کنند یا در حمایت از توس شهرکی را برای انتقال ساکنان در اطراف منطقه بسازند و سپس با آزاد‌سازی عرصه و کمک به کاوش‌های باستان‌شناسی به توسعه صنعت گردشگری فرهنگی- تاریخی کمک کنند؟
یکی دو سال است بر اساس آنچه دیوارهای توس هم از آن حکایت دارند و زمین‌های شهر تاریخی خرید و فروش می‌شوند، زمین‌بازان بدون اغراق تا بیخ گوش آرامگاه فردوسی را خرید و فروش می‌کنند و تا زمین چسبیده به «کهن دژ» توس ساخته شده است. چه ضرورتی دارد که به جای جابجایی ساکنین، سخن از طرح‌های گردشگری زده شود؟!
سعید سادات نیا، مسئول طرح آمایش منطقه تاریخی – فرهنگی توس که مشاور طرح تفصیلی «باره توس» نیز هست، با تأیید ارائه چنین پیشنهادی با ناراحتی فقط به گفتن چند جمله در این باره بسنده کرده و می‌گوید: پس از بازدید مقام معظم رهبری از مجموعه توس و آرامگاه فردوسی در سال 1375، تا زمان حاضر انواعی از طرح‌ها و برنامه‌های آمایشی و ساماندهی با نگاه حفاظت و بازآفرینی فضایی این پهنه ارزشمند تاریخی و فرهنگی تهیه شده است، اما افسوس که هر یک بنا به دلایل نامشخص سرانجامی نیافته و به کناری گذاشته شده‌اند.
او ادامه می‌دهد: این وضعیت به سمت و سویی می‌رود که به تازگی گروهی با ادعای سرمایه‌گذاری در توس، طرح‌ها و پروژه‌هایی را برای این شهر پیشنهاد داده‌اند که کوچکترین سنخیتی با ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی این مجموعه را ندارد. به نظر می‌رسد دولت به دلیل مشکلات مالی تا جایی پیش رفته که حاضر است ارزشمند‌ترین پهنه‌های تاریخی و فرهنگی کشور را به صرف یک ادعا، به اشخاص و مجموعه‌هایی واگذار کند که تخصص، تعهد و تعلق خاطری در آنها دیده نشده و به نظر می‌رسد این گروه‌ها به دنبال حداکثر بهره‌برداری از این وضعیت هستند البته بدون آنکه کمترین توجهی به الزامات هرگونه اقدام در این پهنه‌ها داشته باشند.
در اوایل دهه 80 بر اساس طرح آمایش منطقه تاریخی – فرهنگی توس که مشاور طرح شرکت «آمود» بود، تصمیم بر آن شد که ساکنان روستاهای توس «سفلی» و «علیا» جابجا شوند و عرصه زمین‌ها از ساخت و ساز خالی و آزاد شود و جمعیت روستای «اسلامیه» نیز افزایش نیابد و مجوز ساخت و ساز بیشتر به آن داده نشود. در طرح امکان‌سنجی و جانمایی که طرح مطالعاتی آن توسط مسکن و شهرسازی به تأیید رسیده بود، سه پیشنهاد مطرح شد.
نخست آنکه خانه‌های ساکنین خریداری شود، دوم آنکه زمین به آنها داده و خانههایشان ساخته شود و یا این که زمین و پول در اختیارشان قرار گیرد تا خودشان خانههایشان را بسازند. حتی مدیر پروژه هم تعیین شد تا در روستای چهار برج که ۸ کیلومتر با این روستاها فاصله داشت، ساخت و ساز صورت بگیرد و عرصه‌ی تاریخی از هجمه ساخت و سازهای غیر ضروری نجات پیدا کند. همچنین با انتقال این روستاها به مکان دیگر قرار بود برای ساکنان بازار و کارگاه صنایع دستی راه‌اندازی شود تا این افراد به مرور به بیرونِ باره منتقل شوند، سپس درون باره را برای فعالیت‌های گردشگری، تفریحی، فرهنگی چون شاهنامه‌خوانی، ورزش‌های باستانی و فعالیت‌های ادبی و هنری به کار گیرند.
اما حالا نه تنها این روستاها جابجا نشده، بلکه با آوردن امکاناتی چون آب و برق و گاز زمزمه‌هایی برای تلاش به منظور گرفتن مجوز ساخت دو طبقه شنیده می‌شود تا شاید در دهه بعدی این دو طبقه نیز تبدیل به مجوز ساخت برج و پاساژ شود و گردشگران برای دیدن آرامگاه فردوسی از بالای یکی از برج‌ها صف بکشند!
حدود 10 سال پیش طرح آمایش سرزمین توس آماده شد و مصوبه گرفت و به پایان رسید، اما این طرح مطالعاتی هرگز از محدوده کاغذ بیرون نیامد و به اجرا نرسید. چون تصمیم‌های سریع و غیر کارشناسی در ساختار اداری و مدیریتی تشدید کننده و دستاویز زمین‌بازی‌ها و کسب منافع بسیار برای تعدادی دلال شد و هرگز نگذاشت این طرح کارشناسی به فرجام برسد.
چشم انتظاری یکساله مصوبات طرح تفصیلی
در دولت یازدهم باردیگر بحث شورای احیا توس مطرح شد و در اواخر اردیبهشت 94 محمد حسن طالبیان – معاون میراث فرهنگی- در این باره گفت: «با مشاور قبلی طرح (شرکت آمود) صحبت کردیم تا با بررسی‌های لازم طرح و چگونگی مواجه با مسائل آن را به سمت توافقات و گرفتن مصوبات لازم هدایت کند و پس از مطرح شدن آن در کمیته‌های اجرایی و شورای فنی، یک تصمیم درست و قاطع بین مسکن و شهرسازی، استانداری، میراث فرهنگی و شهرداری گرفته شود و به عنوان طرح بالادستی در شورای احیا توس تصویب و مورد اجرا قرار گیرد. البته از آنجا که دستگاه‌های ذی ربط در این شورا حضور دارند، مصوبات برای تمامی آنها لازم‌الاجرا است.»
با این وجود سادات نیا، مدیر عامل شرکت آمود اظهار می‌کند: طرح تفصیلی «باره توس» که تقریباً بیش از 90 درصد آن آماده است همراه با مدارکش به طور کامل تحویل داده شده و بیش از یکسال است که منتظر مصوبات آن هستیم اما تا کنون اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است.